For Emily

–
Plaats dit bed op een voetstuk,
het enige dat er toe doet.
Wacht niet tot het morgen wordt,
niet alles komt weer goed.
–
Het matras mag hard zijn,
het kussen was ooit zacht.
Weer het geel geraas van de zon
uit deze laatste nacht.
–

Het gedicht van Emily Dickinson dat begint met de regel ‘Ample make this bed’ is buitengewoon intrigerend. Het is vele malen vertaald, maar geen enkele vertaling weet de subtiliteit en raadselachtigheid van het origineel volledig weer te geven. Ik ben zo vrij geweest zelf een vertaling te maken, waarbij ik de oorspronkelijke woorden geladen heb met een eigen verhaal. ‘For Emily’ is dus geen vertaling, zelfs geen hertaling, om dat modieuze woord maar eens te laten vallen.

Hieronder ga ik dieper in op het origineel en de uiteenlopende pogingen van verschillende auteurs om het gedicht te vertalen.

Dickinson gebruikt in dit gedicht een versvorm bestaande uit twee kwatrijnen, een vorm die ze vaak hanteert, waarbij meestal de even regels op elkaar rijmen. Dit keer kiest ze met een opbouw van 5-5-7-5 lettergrepen voor bijzonder compacte regels. In het eerste kwatrijn zit geen rijm. Als ik het gedicht reciteer zeg ik vaak automatisch: ‘make this bed with care’. Een voor de hand liggende en rijmende formulering. Misschien schreef Dickinson dit wel als eerste versie. Maar nu: with Awe! Het drieletterige ‘Awe’ is een bijzonder woordje. Zoals zoveel woorden, wekt het de indruk onvertaalbaar te zijn. Wanneer we het met ‘ontzag’ vertalen, hebben we het gevoel tekort te schieten. Eerbied, respect? We willen eigenlijk een soort ontzag dat zich niet in woorden laat vangen. Een ontzagwekkend ontzag.

Het woord ‘ontzagwekkend’ heeft zich losgemaakt van de stam. ‘Overtreffende trap’, ‘met hoofdletters’. Ook in het Engels lijken awesome en awful een eigen leven te zijn gaan leiden. Van vreselijk naar walgelijk naar geweldig. Was het in de tijd van Emily Dickinson niet veel eenvoudiger? Verwoordt het niet een vorm van ontzag die onlosmakelijk verbonden is met het goddelijke? En moeten we ‘awe’ niet gewoon hardop uitspreken om de betekenis na te voelen: oh!

Ik kwam het gedicht voor het eerst bewust tegen in De omweg (2010) van Gerbrand Bakker. De hoofdpersoon in deze roman is een docent Engelse Literatuur die om meerdere redenen uit Nederland gevlucht is, en in een klein huisje in Wales is beland. Zij wil daar ook verder werken aan de opzet van een proefschrift over Emily Dickinson, dat moest gaan “over de in haar ogen tamelijk grote hoeveelheid mindere gedichten; over een mogelijk niet al te kritische heiligverklaring.” In de laatste hoofdstukken probeert zij ‘A country burial’, zoals dit gedicht ook wordt aangeduid, te vertalen. Daarbij zien we verschillende versies en overwegingen de revue passeren. Ten slotte bestaat Hoofdstuk 61 volledig uit de uiteindelijke vertaling:

Interessant, dat hier ook gekozen wordt voor ‘met zorg’, in plaats van ‘met ontzag’. Bakker houdt zich in de tweede strofe niet volledig aan het korset van 5-5-7-5. De toonzetting van zijn vertaling is veel lichter dan die meestervertaler Peter Verstegen ruim 25 jaar eerder publiceerde in De Tweede Ronde (Jaargang 4; 1983):

Persoonlijk vind ik dit geen geweldige vertaling. Het overnemen van de hoofdletters uit het Engels misstaat in het Nederlands. In een nieuwe uitgave van haar Verzamelde gedichten (2018) krijgt ‘bed’ ook een hoofdletter, en vervangt Verstegen de laatste regel door ‘Store deze Grond –‘. Dat is geen grote verbetering, de vertaling blijft nogal houterig en geforceerd. Misschien is dat ook wel de reden, dat hij dit beroemde gedicht niet heeft opgenomen in de bloemlezing Liefde is alles wat er is (2011).

Mart van der Hiele publiceerde in 2009 een interessante vertaling in het literaire tijdschrift Liter. Opvallend is de vrije manier van omgang met de versvorm en de volgorde van de regels:

Al vele jaren eerder had ik het gedicht kunnen horen in de film Sophie’s Choice. Wanneer Stingo de twee dode geliefden in een laatste omhelzing op hun bed aantreft, pakt hij de Selected Poems  van Emily Dickinson van een tafel, en leest het gedicht hardop voor.