Is het een muur van glas, de palm van een hand
rechtop? Is het een gebrek aan gezond verstand,
ijzer in het bloed? Peuten geven degelijk advies:
Daal af in het kind dat geen woorden kent, alleen
jij kan erbij. Maar waar ik ook grijp, ik grijp mis.
Het is geen sleetse woede die spieren stijft, geen
allergie, geen zeldzame waan. Het is een tikfout
in de genen. Melancholie op celniveau. Het is een
haperend mechaniek. En nee, ook dat is het niet.
– –
Peter Swanborn
uit: Het wolkenreparatieatelier (2018)
uitgever: Podium
‘Deductie’ betekent letterlijk afleiding. Het is een vorm van redeneren. waarbij vanuit algemeen geldende regels een specifiek verschijnsel kan worden verklaard. In het gedicht vindt ook een poging tot verklaren plaats, al is hier eerder sprake van een duiding: wat is er aan de hand?
De dichter probeert iets te verklaren, in de eerste strofe aangeduid met ‘het’. Het interessante van het gedicht is, dat dit niet echt lukt, gezien de laatste woorden ‘En nee, ook dat is het niet.’ Wie wat vindt, heeft slecht gezocht.
De opbouw van het gedicht is systematisch. In de eerste twee zinnen worden in vragende vorm vier verschillende opties opgeworpen voor wat ‘het’ is. Na een intermezzo worden drie dingen opgesomd die ‘het’ niet is. Vervolgens drie vaststellingen van wat ‘het’ wel is. Doordat het drie verschillende vaststellingen zijn, waarvan het nog maar de vraag is of ze met elkaar verenigbaar zijn, komt de conclusie niet onverwacht. De met veel moeite verworven vaststellingen worden verworpen.
De vorm van het gedicht is enerzijds regelmatig: drie drieregelige strofen van ongeveer gelijke lengte. Anderzijds lopen de verschillende ideeën en vaststellingen speels over de regels en zelfs strofen heen. Er is sprake van eindrijm, dat naarmate het gedicht vordert zwakker wordt. In de eerste twee strofen tweemaal volrijm (hand/verstand, alleen/geen) en één keer halfrijm (advies/mis). De combinatie tikfout/niet kan slechts met de nodige fantasie als rijm worden opgevat, omdat de klemtoon bij ‘tikfout’ daarvoor verkeerd ligt. En het onbeklemtoonde ‘een’ in r8 staat er helemaal alleen voor. Het enjambement ‘het is een / haperend mechaniek’ valt ritmisch uit de toon, en versterkt daarmee de betekenis. Voor het aan het eind van de regel lastig uit te spreken ‘tikfout’ geldt min of meer hetzelfde. Naast eindrijm vinden we in dit gedicht ook veel alliteratie en binnenrijm, waarvan ik alleen het schitterende melancholie/mechaniek eruit wil lichten.
Ondertussen is steeds duidelijker geworden, dat het in dit gedicht gaat om iets wat niet lukt. Er wordt een belemmering ervaren (‘een muur van glas’), die er op het eerste gezicht misschien uitziet als een motorisch probleem. De ‘palm van een hand / rechtop’ is het gebaar waarmee je iemand maant om te stoppen, en doet aan een verbod denken. Het doet ook denken aan het gebaar waarmee een mimespeler zijn ruimte afbakent, en de toeschouwer laat ervaren dat hij opgesloten zit.
De vragen aan het begin van het gedicht worden onderbroken door de opmerking ‘Peuten geven degelijk advies’. Met peuten worden natuurlijk therapeuten, en waarschijnlijk specifieker psychotherapeuten bedoeld. Het advies, dat spottend ‘degelijk’ genoemd wordt, is immers om terug te gaan naar vroege herinneringen en ervaringen. Door de plaatsing van ‘alleen’ aan het einde van de regel wordt de dubbelzinnigheid van dit woord optimaal uitgebuit. Jij bent de enige die bij je jeugdherinneringen kan, maar het woord roept ook het beeld op van een kind dat eenzaam is. Het woordje ‘grijp’, dat twee keer kort achter elkaar gebruikt wordt, is een kernwoord in dit gedicht. Lukt het de ‘ik’ niet goed om bij zijn jeugdherinneringen komen? Of ‘grijpt’ hij daadwerkelijk mis, is er sprake van een motorisch probleem? De stijve spieren uit de volgende regel laten dat vermoeden.
Doordat de dichter er zo nadrukkelijk omheen draait, heeft hij overduidelijk gemaakt dat het hem en ook anderen niet lukt om ‘het’ (de aanwezige klachten c.q. belemmeringen) goed te verklaren. In de gezondheidszorg heeft men van het ontbreken van een goede verklaring voor bepaalde lichamelijke klachten zelfs een diagnostisch begrip gemaakt: SOLK, oftewel Somatisch (lees: medisch) Onverklaarde (meer genuanceerd: Onvoldoende verklaarde) Lichamelijke Klachten. Er bestaan zelfs speciale behandelingen voor en instellingen die zich hierin gespecialiseerd hebben.
We weten niet aan welke klachten de dichter lijdt. Hij laat ‘het’ in het midden. We weten überhaupt niet of de dichter klachten heeft, het is immers slechts een gedicht. Wel heeft Peter Swanborn in dit gedicht onder woorden gebracht hoeft frustrerend het kan zijn om er niet in te slagen een verklaring te vinden voor bepaalde klachten en belemmeringen. Ondanks de ontkennende en ogenschijnlijk teleurstellende conclusie is het gedicht daarmee wel degelijk geslaagd.
____
Deze bespreking is geschreven voor de rubriek Eerste Indrukken van Ooteoote.nl
Zie ook mijn recensie van Het wolkenreparatieatelier van Peter Swanborn op Meander